EROZYON (AŞINMA)

Yerkabuğu*nu oluşturan kayaçlann başta akarsular olmak üzere çeşitli doğal etmenlerle (buzul, rüzgâr, deniz vb) yıpratılıp ko*parılmaları ya da eritilmelerine erozyon denir. Bu olay*da en büyük rolü oynayan akarsular, geçtikleri vadileri bir yandan derinleştirirken öte yandan yana doğru geniş*letirler. Aşındırdıkları parça ve kırıntı*ları ise daha alçak düzeylere doğru ta*şırlar. Akarsuyun debisi büyük ve eği*minin fazla olması halinde aşınma da*ha hızlı gerçekleşir. Kayaçların taba*kalaşma biçimi ve direnç farklılıkları aşınma hızım ve oluşan yüzey biçimini belirleyen öteki etmenlerdendir.

Bir aşınım dönemi sonunda, yeryüzünün yüksek noktaları aşınır, çukurlar ise aşman parçalardan oluşan alüvyonlarla dolar.

-İklim,

-topografya,

-toprağın ya*pısı

-bitki örtüsü

aşınmaya yol açan başlıca etkenlerdir.

Örneğin bitki örtü*sü iyi gelişememiş bölgelerde toprak*lar yağış ve esen şiddetli rüzgârlarla taşınır. Taşınmaya en yatkın toprak ise ince kumlu ve tınlı yapı gösteren top*raklardır. Aşınma, kendisini doğuran olayların adlarına göre çeşitlenir.

Daha çok yarı kurak bölgelerde ısı değişiklikleri so*nucu oluşan donma, çözülme ve aşırı sıcak, taş ve toprakların parçalanması*na yol açan bir aşınma çeşididir.

Yağmur sularının özel*likle eğimli yüzeylerden akarken sü*rüklediği taş, kum gibi maddelerin de yardımıyla yarattığı aşınmadır. Sel bi*çimine dönüşmesi aşınmayı daha hızlı ve acımasız kılar. Seller, ırmak suları*nı da kabarttıkları için toprağın üst ta*bakasını taşıyan bir yüzeysel aşınma oluşur. Ayrıca kabaran ırmak vadile*rinde ve yumuşak topraklarda taban ya da kenar oyularak yıkılır. Buna kıyı aşınması adı da verilir.

Atmosferdeki ba*sınç farklılığı nedeniyle oluşan rüzgâr ince, gevşek yapıdaki ve bitki örtüsü olmayan topraklarda hızlı bir aşınma*ya yol açar. Toprağın toz bulutu biçi*minde yer değiştirmesi ya da gevşemesiyle daha sonra doğacak su aşınması*na toprağı hazırlar. 1901’de rüzgâr çok büyük bir toz kitlesini Afrika’dan İs*veç’e kadar taşımıştır. Deglasyon ola*rak adlandırılan bu etkinin yanında yu*muşak ve yüksek kayalarda oyma, çiz*me yoluyla korozyon olayına yol açar.

Deniz aşınması (abrozyon). Denizleı özellikle yüksek kıyılarda dalgaların çarpmasıyla hızlı aşınmalara yol açar*lar. Ayrıca kıyılarda dalgalarla kum ve çakılı hareketlendirerek aşmma yara*tır. Denizlerdeki gel-git olayı da yoğun ölçüde aşınma nedenlerindendir.

Kar tabakalarının bü*yük kütleler halinde dengesi bozularak hızla yamaçlardan aşağılara yuvarlan*ması ya da akmasıyla yol açtıkları bir aşınma türüdür.

İnsanlar yerleşme, tarla açma ve başka neden*lerle araziyi çıplaklaştırarak, hayvanlar ise yuva gereksinimlerini karşılamak için aşınmaya yol açarlar. Belli oranda bitkiler de sürekli çevrelerini ıslak tut*tukları için aşınmanın uzun süreli et*kenlerinden olurlar.

Türkiye’de ekimin toprak korumayı göz önüne alacak biçimde yapılmama*sı, otlak olarak ayrılan % 20 eğimli yerlerin, hatta ağaçlandırılacak ya da ormana ayrılan yerlerin de (% 40 eğimli) ekime alınması ve özellikle te*raslama biçiminde değil de dikey sü*rüm yapılması, aşınmanın hızlı olması*na yol açar.

Ayrıca yanlış otlatma, tarla açma ama*cıyla orman yakma, kaçak ağaç eksimi aşınmayı artırır. Türkiye’ de toprakla*rın % 72’si su aşınmasının tehdidi al*tındadır. Akarsuların her yıl sürükleyip denize akıttığı verimli toprak DSİ sap*tamasına göre Kıbrıs Adası kadardır. Anadolu, özellikle de Konya yöresi rüzgâr, Akdeniz Bölgesi ve Marmara, Ege ve Karadeniz’in kıyı dağları or*mandan ekilir arazi ya da yakacak odun elde etmek nedeniyle kıraçlanarak aşınmaya açık duruma getirilmiş*tir.

Erozyonun yol açtığı zararlar şöyle sıralanabilir:

-Toprak kayıpları,

-biriktir*me ve taşkın zararları,

-kuraklık.

Ayrı*ca bitki örtüsünün gelişmesine engel olduğundan insanların çalışma koşul*larını güçleştirir ve insan sağlığına za*rar verir.

Doğal bitki örtüsünü korumak ve ko*ruyucu tarım yöntemi uygulamak aşın*madan korunmanın başlıca yollarıdır. Ayrıca eğimli arazilerde teraslama yöntemi, boşaltma kanalları yardımıy*la tarım yapılması; ağaçlandırma, ot*landırma, dere islah barajları, kıyı du*varları, tutma barajları gibi sonradan alınan önlemlerle aşınma azaltılır.

Son yıllarda Türkiye’nin erozyondan korunması için TEMA adlı vakfın ver*diği uğraşlar sözü edilmeye değerdir.