Ulusal Kurtuluş Savaşı’nın başlarında, Musta*fa Kemal Paşa’nın önderliğinde 23 Temmuz-7 Ağustos 1919 arasında Er*zurum’da toplanan kongre.

Haziran 1919’da Amasya Genelgesi’nde belirti*len kararlar doğrultusunda Sivas’ta yapılması kararlaştırılan ulusal çaplı kongre öncesinde 10 Temmuz’da, Er*zurum’da bölgesel nitelikli bir toplantı yapılması kararlaştırıldı. 3 Temmuz’da Mustafa Kemal Erzurum’a geldiyse de uzak bölgelerden gelecek delegelerin de katılımını sağlamak amacıyla top*lantı 23 Temmuz’a ertelendi. Bu arada 8 Temmuz’da Mustafa Kemal’in asker*lik görevinden alındığına ilişkin padi*şah iradesi yayınlandı. Bunun üzerine Mustafa Kemal, askerlikten kendi iste*ğiyle ayrıldığını ve bundan sonra ulu*sun bağrında bir savaşçı olarak yer alacağını açıkladı.

23 Temmuz günü Erzurum Müdafaai Hukuk Cemiyeti Başkanı Hoca Raif Efendi’nin açtığı kongreye Bitlis’ten 3, Erzurum’dan 23, Sivas’tan 10, Trabzon’dan 16, Van’dan 2 delege olmak üzere toplam 54 dele*ge katıldı. Kongrenin açılışından sonra yapılan başkanlık divanı seçiminde, Mustafa Kemal büyük bir çoğunlukla kongre başkanlığına getirildi. Mustafa Kemal, ülkenin içinde bulunduğu du*rumu değerlendiren konuşmasında ül*kenin kurtuluşu için örgütlenilmesi gerektiğini belirtti, bunun da Müdafâ*ai Hukuk Cemiyetleri tarafından ger*çekleştirilebileceğini vurguladı. Daha sonra padişaha bağlılık telgrafı çekile*rek, Sadrazam Ferit Paşa’nın toplantı*ya ilişkin yaptığı açıklamalara yanıt niteliğinde bir bildiri kaleme alındı. Yaklaşık 14 gün süren kongre çalış*maları sırasında ulusların kendi yazgı*larını belirlemeleri ilkesinin geçerliliği vurgulanarak ulusal iradeye dayalı ol*mayan hükümetlerin içinde bulunulan türden sorunları çözmekte yetersiz ka*lacağı görüşü benimsendi. Bu amaca yönelik olarak hükümete yeni bir ulu*sal meclisin toplantıya çağrılması ko*nusunda öneride bulundu. Bu öneri dikkate alınmazsa Doğu Anadolu, kendi kendini savunma amacına yöne*lik geçici bir hükümet oluşturabilecek*ti.

Kongre sonunda yayınlanan kararlar şu temel görüşleri belirtiyordu:

Kongre adına gerekli etkinlikleri sür*dürecek olan Heyet-i Temsiliye’nin başkanlığına Mustafa Kemal getirilir*ken öteki üyeliklere de Rauf (Orbay) Bey, Hoca Raif Efendi, eski milletve*killerinden İzzet ve Servet beyler, Şeyh Fevzi Efendi, Bekir Sami Bey, eski Bitlis milletvekili Sadullah Efen*di ve Hacı Musa Bey seçildiler.

Kongrenin etkinlikleri ve açıklamaları İstanbul Hükümeti ve İngilizler’i çok şaşırttı. Hükümet, Mustafa Kemal ve Rauf Bey’in hemen tutuklanarak İstan*bul’a getirilmesi için İçişleri Bakanlığı’nı (Dahiliye Nezareti) görevlendirdi. Daha kongre sürerken 30 Temmuz’da İstanbul, 15. Kolordu Komutanı Kâ*zım Karabekir Paşa’dan, Mustafa Kemal’in yakalanarak İstanbul’a gönderil*mesi istendi. Kâzım Karabekir Paşa bunu 1 Ağustos 1919 tarihli yanıtıyla reddetti. Bundan sonra işgalci devlet*lerin ve İstanbul Hükümeti’nin çabaları boşa çıkarılarak Sivas Kongresi hazır*lıklarına başlandı.