İbrahim Müteferrika




İBRAHİM MÜTEFERRİKA HAYATI VE MATBAA İLE İLGİLİ ÇALIŞMALARI

İbrahim Müteferrika, türk mat*baacı, yayımcı, yazar ve çevirmen (Kolozsvâr, bugün Cluj [Romanya’da], 1670 -1674 arası – İstanbul 1745). Erdelli Hıristiyan bir macar ailesinin oğlu olan İbrahim Müteferrika’nın asıl adı bilinmemektedir. Vaiz yetişmek üzere, calvinci olduğu söy*lenen ama gerçekte Unitarianlar’ın yönet*tiği Kolozsvâr Koleji’nde tanrıbilim okudu (1689).
Erdel’de çok sayıda taraftan olan Unitarianlar, teslis inancını ve İsa’nın tan*rılığını kabul etmiyorlardı. Bu inançların*dan ötürü de Katolikler, lutherciler ve calvinciler tarafından Hıristiyanlığa karşı, İslamiyet yakın sayılıyorlardı. Osmanlı des*teğindeki Orta Macaristan kralı imre Thököly’nin Avusturya’ya karşı düzenlediği ayaklanmaya katıldı. Ayaklanmanın başa*rısızlığa uğraması üzerine, o sıralarda Kolozsvâr’a yakın bir yerde bulunan bir os*manlı birliğine sığındığı sanılıyor (1691).
İstanbul’a gelerek bir süre sonra islamiyeti kabul etti. Yer yer çocukluk dönemine ait bilgilerin de bulunduğu Risale-i islamiye (1710, basımı 1982) adlı yapıtıyla ilgi çek*ti. Yapıtta katolikliğin ya da papalığın Kut*sal Kitap’ı tahrif ettiğini ve teslis inancını eleştirdi; Latince Kutsal Kitap’tan seçilmiş parçaları Arap harfleriyle verdi. Devlet hiz*metine girerek müteferrika oldu. Bu gö*revle Mora sorununu görüşmek üzere Viyana’ya gönderildi (1715).
Prens Rakoçi Ferenc II, Türkiye’ye 1717’de davet edil*diğinde tercüman olarak onun yanına ve*rildi. Prensin ölümüne kadar hizmetinde bulundu. Tercüman ya da temsili olarak bu tür devlet görevlerini ölümüne kadar sürdürdü. Kimi kaynaklar basma sanatı*nı, öğrencilik yıllarında Calvinci kilise’nin matbaasını modern bir hale getiren Misztotfausi Kis’ten öğrenmiş olabileceğini ileri sürmektedirler.
Matbaasını kurarken Yirmisekiz çelebi zade Sait Efendi’den büyük destek gördü. Basma sanatının faydala*rından söz eden, önemini gerekliliğini be*lirten Vesilet ül-tıbaat adlı risalesini yazıp sadrazam Nevşehirli Damat İbrahim Paşa’ya sundu (1726). Ardından da bir di*lekçe ile matbaa kurmak için ferman ve fetva isteğinde bulundu. Ahmet III’ün fer*manı ile şeyhülislam Yenişehirli Abdullah Efendi’nin fetvasını aldıktan sonra gerekli hazırlıklara başladı. Yirmisekiz çelebizade Sait Efendi ile birlikte, Fatih civarında Yavuzsultanselim’de evinin alt katında, Darüttıbaatülmamure adıyla ilk türk matba*asını kurdu (1727).
İlk kitap olarak basımı iki yıl süren Sıhah Cıl-cevheri (Vankulu lü*gati) 31 ocak 1729’da 1 000 adet basıldı. İbrahim Müteferrika’nın yönetiminde mat*baada 17 yapıt basılmıştır. Bunlar arasında Usul ül -hikem fi nizam il-ûmem (1732) ile Füyuzat -ı mıknatısiye (1732) kendi yapıtıdır. T.J. Krusinski’nin Tarih-i seyyah adlı kitabını Latinceden çevirdi (1729). Marmara denizi haritasının şimşirden kalıbını hazırladı (1720). Ayrıca Karadeniz iran ve 1979’da ele geçen Mısır haritasını bastı.
Usul ül -hikem fi nizam il-ümem adlı yapıtında, bir fikir adamı olarak da Osmanlı düzeninin çağdaşlaşması için önerilerde bulundu. İlk kez “Nizamıcedit” terimini kullandığı yapıtında Osmanlı devletinde gerilemenin nedenleri üzerinde durdu.