OĞUZ KAĞAN DESTANI

Kağan destanı Oğuz Kağan’ ın yaşamını, savaşlarını ‘Oğuz Türkleri’ nin onunla ilgili inanışları çerçevesinde ko*nu edinen destan. Bu adla tanınan ve Uygur harfleriyle yazılmış Türkçe yapıtın (Pa*ris’te Biblioth6que nationale, Supplöment turc, no. 1001), ilk yayımı W. Radloff tara*fından yapıldı (1891); metnin dil açıklama*larıyla bilimsel yayımını W. Bang, R. R. Arat’la birlikte gerçekleştirdi (Berlin 1932; İstanbul 1936). Destan, Oğuzlar’ın sözlü geleneğine dayanılarak XII. yy.dan son*ra yazıya geçirildi. Bu tarihin XIV. yy. başı olabileceği de ileri sürülmektedir.

Destan*da, doğumunu izleyen 40 gün içinde bü*yüyen kahraman ilk başarısını gücünden ve aklından yararlanarak bir gergedana karşı kazanır. Bir ışığın içinde ve göl orta*sındaki ağacın kovuğunda gördüğü iki kızla evlenmesinden 6 erkek çocuğu olur (Gün, Ay, Yıldız; Gök, Dağ, Deniz). Ona bağlanmayı kabul etmeyen kağanların ül*kelerine bir kurdun kılavuzluğunda sefer*ler yapar. Gösterdikleri başarılar dolayısıy*la ad verdiği beylerinden (Saklap, Kıpçak, Karluk vd.), bu adlarla tanınacak türk boy*ları türer.

Uluğ Türk adlı danışman devlet adamının hizmetinden yararlanır. Avda al*tın yay bulup getiren ilk üç oğlu ile gümüş oklar getiren ikinci üç oğlu arasında ülke*sini paylaştırır. Yapıtta Türker’in yaygın destan motifleri (bozkurt, kutsal ışık, kut*sal ağaç vd.), tarihsel, etnografik bilgiler (oğuz boyları), toplumsal, siyasal inanış*lar (dünyaya egemen olma) dikkati çeker. Destanın İslam dini etkisinde değişikliklere uğramış çeşitlemelerinde (örn. Reşidettin’in farsça Cami üttevarih’i, Ebülgazi Ba*hadır Han’ın Türkçe Şecere-i terakime’sine kaynak olan metinler) soyu Nuh peygam*berin oğlu Yafes’e (Olcay Han) dayandırı*lan kahraman, annesine ve evlendiği amcakızına islam dinini kabul ettirir.

İnanç yoluna girmeyen babası ve amcalarıyla savaşır; onları alt eder. Kendisi ve çocuk*ları islam dünyasında ve komşu ülke*lerde (Şirvan, Şamahı Diyarbakır; Rum ve frenk tarafı) savaşlar yapar. Veziri IrKıl Hoca 6 oğlundan gelen 24 boyun adları*nı, damgalarını belirler. (OĞUZNAME.)

Destanın kopuz eşliğinde destancı oğuz ozanları tarafından okunan en eski şekli*nin dil ve anlatım özellikleri Uygur harfli metinde de, islam dönemi yapıtlarındaki aktarmalarda da kendini göstermekten uzaktır.