Anadolu Beylikleri Haritası



BİRİNCİ DÖNEM ANADOLU BEYLİKLERİ
Bu beyliklerden çoğunun kurucusu Alp Ars*lan’ın ordusunda görev almış Türkmen beyleriydi. Alp Arslan Anadolu’yu fethetmekle görevlendirdiği bu Türkmen beylerine, ele geçirdikleri yerleri yurt olarak verdi. Böylece kurulan ve doğudan gelen Türk boylarıyla giderek güçlenen bu beylikler, Büyük Selçuk*lu Sultanı Melikşah adına hutbe okuttukları halde bağımsız yönetiliyordu. 13. yüzyılda Anadolu’nun büyük bölümüne egemen olan Anadolu Selçukluları bu beyliklerle zaman zaman iyi ilişkiler kurmuşsa da, sonunda birçoğunun topraklarına el koymaktan geri kalmamıştır. Birinci Dönem Anadolu Beylikleri’nin hangi yörede kurulduğu ve hangi tarihler arasında varlığını koruduğu madde*nin bitimindeki tabloda gösterilmiştir. Bu yedi beylikten üçü, Artuklular, Danişmendli*ler ve Saltuklular Anadolu tarihine yön ver*meleri açısından öbür beyliklerden daha önemlidir.
ARTUKLULAR
Bu beyliğin kurucuları, Oğuzlar’ın Kayı bo*yundan ve Alp Arslan’ın komutanlarından olan Artuk Bey’in oğullarıdır. 1101’de Ana*dolu’nun güneydoğusundaki Hısn Keyfa (bu*günkü Hasankeyf), Mardin ve Harput yöre*sinde üç ayrı devletçik halinde örgütlenen Artuklular 1409’a kadar varlığını sürdür*müştür.

1. 1. Hısn Keyfa Kolu (1101-1232). Büyük Sel*çuklu Sultanı Melikşah, hizmetlerine karşılık Artuk Bey’e Filistin topraklarını vermişti. Ama Artuklu ailesi Fatımilerin ve Haçlılar’ın saldırılan karşısında bu topraklarda barına- mayınca, Artuk Bey’in oğullarından Sökmen, Hısn Keyfa, Mardin, Harput, Palu ve Siirt yöresini ele geçirerek Artuklular’ın Hısn Key*fa kolunu kurdu. Selçuklular ve Eyyubiler ile birçok kez savaşan, dönem dönem Anadolu Selçuklularına ve Eyyubiler’e bağlanan bu beylik 1232’de Eyyubiler’ce ortadan kaldı*rıldı.
2. 2. Mardin Kolu (1108-1409). Artuk Bey’in oğlu İl-Gazi, kardeşi Sökmen’in oğlunu yene*rek Mardin’i ele geçirdi ve bu yörede kendi beyliğini ilan etti. 1118’de, sonradan beyliğin başkenti olacak Diyarbakır’ı topraklarına kat*tı; ertesi yıl da Halep’e yaklaşan Haçlılar’ı bozguna uğrattı. Harezmşahlar’a ve Anadolu Selçuklularına bağlı olarak 200 yıl daha varlığım sürdüren bu beylik 1409’da Karakoyunlular tarafından yıkıldı.
3. 3. Harput Kolu (1185-1234). Harput ve çevre*sinde kurulan bu beyliğe 1234’te Anadolu Selçukluları son verdi.

Birinci dönem beyliklerin en uzun ömürlü*lerinden biri olan Artuklular özellikle Mar*din, Diyarbakır, Silvan ve Hasankeyf’te gü*nümüze kadar ulaşan değerli mimarlık yapıt*ları bırakmışlardır.
DANİŞMENDLİLER
Danişmend Gazi olarak anılan Gümüş Tigin Ahmed Gazi, Malazgirt Savaşı’ndan hemen sonra Amasya, Tokat, Sivas, Niksar, Malatya ve Yozgat’ta Danişmendliler Beyliği’ni kur*du. I. Haçlı Seferi’ne karşı başarıyla savaşma*ları ve Haçlı ordusunu bozguna uğratmaları Anadolu’daki güçlerini artırdı. Daha sonra tahta çıkan Emir Gazi de Kastamonu, Anka*ra ve Çankırı’yı alarak sınırlarını Bolu’dan Malatya’ya kadar genişletti. 1107’de I. Kılıç Arslan’ın ölümünden sonra Anadolu Selçuk*lularının iç çatışmalarından yararlanan Da*nişmendliler Anadolu’da üstünlüğü ele geçir*diler. Anadolu Selçuklu tahtına I. Mesud’un geçmesini sağlayarak uzun süre bu devleti etkileri altında tuttular. Ne var ki Melik Muhammed’in ölümünden sonra başlayan taht kavgaları Danişmendliler’i güçsüz düşür*müştü. Bu fırsattan yararlanan Anadolu Sel*çuklu Sultanı II. Kılıç Arslan 1175’te Daniş*mendliler’in varlığına son verdi.
Tokat, Malatya, Sivas ve Kayseri’yi değerli yapılarla zenginleştiren Danişmendliler’in Anadolu’nun Türkleşmesinde ve bu toprak*larda İslam dininin benimsenmesinde önemli katkıları olmuştur. Kurucuları Danişmend Gazi’nin yaşamı ve Anadolu’nun fethinde gösterdiği kahramanlıklar da destanlarla gü*nümüze kadar yaşatılmıştır.
SALTUKLULAR
Alp Arslan, komutanlarından Ebu’l-Kasım’ı fethettiği Erzurum ve çevresine bey olarak atadı. 1092’den sonra bağımsız bir devlet haline gelen bu beyliğin adı Ebu’l-Kasım’ın torunu İzzeddin Saltuk’tan gelir.
Kuzeydoğu Anadolu’daki Kars, Bayburt, Oltu, Tortum, İspir ve Tercan yöresini de egemenlikleri altına alan Saltuklular Trabzon Rum İmparatorluğu’na ve Gürcüler’e karşı başarılı savaşlar verdiler. Gürcüler’in Anado*lu içlerine ilerlemesini engelleyen bu beylik Haçlı ordularına karşı Danişmendliler ile birlikte savaştı. Saltuklular zamanında komşu ülkelerden gelen tüccarların uğrak yeri olan Erzurum ekonomik yönden gelişti ve birbirin*den güzel yapılarla donandı. Saltuklular’ın egemenliğine Anadolu Selçukluları son verdi.
Osmanoğulları’nca tarih sahnesinden sili*nen İkinci Dönem Anadolu Beylikleri mad*denin sonundaki tabloda topluca gösterilmiş*tir. Bunlardan altısı, Osmanlı Beyliği’nden sonra en güçlü devlet olarak Anadolu tarihin*de önemli rol oynadıkları için aşağıda ayrıca anlatılmıştır.
İKİNCİ DÖNEM ANADOLU BEYLİKLERİ
Anadolu Selçukluları, Anadolu’ya gelen Türkmen beylerini aşiretleriyle birlikte Bi*zans ve Kilikya sınırlarına yerleştirmişti. Böy*lece bu uç bölgelerin yönetimini ve sınırların koruyuculuğunu uçbeylerine bırakmıştı. Ana*dolu Selçukluları’nın 1243’teki Kösedağ Savaşı’nda Moğollara yenilmesi bu devletin Türk*menler üzerindeki gücünü sarstı. Ardından Selçuklular Moğol egemenliğine boyun eğin*ce Anadolu’da Moğollara karşı mücadeleyi Türkmenler üstlendi. Ayrıca bazı uçbeyleri Anadolu Selçukluları’nın İznik Rum Krallığı’yla yapmış oldukları anlaşmaları bozarak batıya doğru ilerlediler ve ele geçirdikleri kentlerde küçük beylikler kurdular. Başlangıçta Batı Moğolları, İlhanlılar’ın saldı*rılarından korunmak için bu devletin egemen*liğini tanımış ve her yıl belirli bir vergi ödemeyi kabul etmişti. 13. yüzyılın sonlarına doğru Anadolu’da Moğol baskısının azalması ve 14. yüzyılın başlarında İlhanlılar’ın Müslü*man olması üzerine bazı beylikler bağımsız*lıklarını kazandılar. 14. yüzyılın ortalarına doğru Anadolu’nun her yanında büyüklü küçüklü birçok bağımsız beylik kurulmuştu. Ne var ki, içlerinde en güçlüsü olan Osmanlı Beyliği zamanla bütün öbür beylikleri toprak*larına kattı ve sınırları Anadolu’nun çok ötesine taşan Osmanlı İmparatorluğu’na dö*nüştü
AYDINOĞULLARI
Germiyanoğulları’nın subaşısı (ordu komuta*nı) Aydın oğlu Mehmet Bey, Bizans’tan aldığı Selçuk ve Tire çevresinde 1308’de kendi adına bir beylik kurdu. Birgi’yi başkent yapan Mehmed Bey sonradan Ödemiş, Sultanhisar ve İzmir’i de topraklarına katarak beyliğini genişletti. Ayrıca Selçuk’ta bir donanma ku*rarak Sakız, Bozcaada, Eğri boz, Mora ve Rumeli kıyılarına akınlar düzenledi.
1334’te Mehmet Bey ölünce beyliğin başı*na oğlu Umur Bey geçti. Denizciliğe önem veren Umur Bey Selçuk ve İzmir’deki tersaneleriyle donanmasını güçlendirdi. Aydınoğulları’nın donanması artık Ege için büyük bir tehlike olmaya başlamıştı. Alaşehir’i de topraklarına katan Umur Bey’in giderek güç*lenmesi karşısında Haçlılar önlem alma gereğini duydu. Venedik, Ceneviz, Rodos Şöval*yeleri ve Kıbrıs Krallığı’nın donanmaları birle*şerek İzmir’e saldırdı. Haçlı kuvvetlerinin ilk saldırılarını püskürten Aydın oğulları ikinci saldırıda aynı başarıyı gösteremedi ve İzmir’i ele geçiren Haçlılar Türk donanmasını yak*tılar.
Umur Bey’in 1348’de ölmesinden sonra eski gücünü yitiren Aydın oğulları denizden Haçlılar’ın, karadan da Osmanlıların baskısı altında kaldı. 1390’da başa geçen İsa Bey Yıldırım Bayezid ile anlaştı ve Tire’de otur*mak koşuluyla topraklarını Osmanlılar’a bı*raktı . Ama Ankara Savaşı’nda Yıldırım Bayezid’i yenen Timur Aydınoğulları’na topraklarını geri verdi. Yıl*dırım Bayezid’in oğullan arasındaki taht kav*galarından yararlanarak bir süre daha ayakta kalan Aydınoğulları Beyliği 1426’da II. Murad tarafından kesin olarak Osmanlı toprakla*rına katıldı.
CANDAROĞULLARI
Anadolu Selçuklu Sultanı II. Gıyaseddin Me*sud, tahta çıkmasına yardımcı olan Şemsed*din Yaman Candar’a Kastamonu çevresinde*ki topraklan vermişti. 1292’de bu bölgede kurulan Candaroğulları Moğollar’ın Anado*lu’dan çekilmesinden sonra bağımsız bir bey*lik haline geldi. Yaman Candar’dan sonra bey olan Süleyman Paşa zamanında Sinop, Çankırı ve Safranbolu alındı. Ama daha sonra çıkan taht kavgaları nedeniyle beyliğin topraklan ikiye bölündü. Önce Osmanlılar’ın egemenli*ğini tanıyan, sonra Kadı Burhaneddin ile birleşerek Osmanlılar’a başkaldıran Kasta*monu kolunu 1392’de Yıldırım Bayezid orta*dan kaldırdı. Sinop kolunun başında bulunan Candaroğlu İsfendiyar Bey ise Yıldırım Baye*zid’in egemenliğini tanıdığı için beyliğin ba*şında kaldı. Ankara Savaşı’ndan sonra beyli*ğin eski topraklarını da ele geçirdi.
Çelebi Sultan Mehmed’in yeniden Anadolu birliğini kurması üzerine Candaroğulları Os*manlı egemenliğini tanıyarak bu devletle dostça geçindi. 50 yılı aşkın bir süre tahtta kalan İsfendiyar Bey’in adıyla, İsfendiyar oğulları olarak da anılan bu beylik 1460’ta Fa*tih Sultan Mehmed tarafından Osmanlı top*raklarına katıldı.
Candaroğulları’nın sınırlan içindeki Kasta*monu, Sinop, Küre, Çankırı gibi kentler değerli yapılarla donandı. Sinop ve Samsun limanları önemli birer ticaret merkezi duru*muna geldi. Ayrıca Sinop’ta büyük bir tersa*ne kuruldu.
GERMİYANOĞULLARI
Bu beylik, Kütahya, Kula, Simav Gölü ve Denizli çevresinde yerleşmiş olan Germiyanlı Türkmen aşiretince 1300’de kuruldu. Başlan*gıçta İlhanlıların egemenliğini tanıyan beylik Yakub Bey zamanında bağımsızlığını kazan*dı. Ardından Bizans’ı da vergiye bağlayan Germiyanoğulları Anadolu’nun en güçlü bey*liklerinden biri oldu.
Kayseri yöresindeki Karamanoğulları’nın güçlenmesi üzerine Osmanlılar ile dostluk iliş*kilerini güçlendirme yollarını arayan Germiyanoğulları’ndan Süleyman Şah kızını Yıldırım Bayezid ile evlendirdi. Simav, Emet ve Tavşanlı çevresindeki topraklarını da çeyiz olarak Osmanlılar’a verdi. Ama Süleyman Şah’tan sonra tahta çıkan II. Yakub Bey bu topraklan geri almak isteyince, 1390’da Germiyanoğulları üzerine yürüyen Yıldırım Ba*yezid bu beyliği ele geçirdi.
Timur, 1402’deki Ankara Savaşı’ndan son*ra Germiyanoğullarının topraklarını kendile*rine geri verince beylik yeniden toparlanmaya başladı. Yıldırım Bayezid’in oğullan arasın*daki taht kavgasında Çelebi Mehmed’i tutan II. Yakub Bey Osmanlılar ile dostça geçindi ve ölümünden sonra ülkesinin Osmanlı topraklarına katılmasını vasiyet etti. Böylece, 1429’da bu sultanın ölümü üzerine Germiyanoğulları Beyliği tarihten silinmiş oldu.
HAMİDOĞULLARI
13. yüzyılın başlarında Isparta, Eğridir, Yal*vaç ve Uluborlu yöresini fetheden Selçuklu*lar, Hamid Bey’in önderliğindeki Türkmen boylarını buraya yerleştirerek bir uçbeyliği kurmuşlardı. Yaklaşık 100 yıl sonra Hamid Bey’in torunu Dündar Bey Selçukluların za*yıflamasından yararlanarak 1301’de bağımsız*lığını ilan etti. Önce Uluborlu’yu, sonra Eğridir’i başkent yapan Dündar Bey Gölhisar, Kor*kuteli ve Antalya’yı alarak sınırlanın genişletti; Antalya yöresini de kardeşi Yunus’a bıraktı. Başlangıçta İlhanlıların egemenliğini tanı*yarak bu güçlü devletle iyi ilişkiler kurmuştu. Ama sonradan İlhanlılar ile anlaşmazlığa dü*şen Dündar Bey’in 1324’te yenilerek öldürülmesi üzerine Hamidoğulları Beyliği ikiye ay*rıldı ve bir kolu Eğridir’de, öbürü Antalya’da varlığını sürdürdü.
Hamidoğulları’nın Eğridir kolu Eşrefoğulları’nın topraklarından bir bölümünü alarak sınırlarını genişletti. Osmanlılar ile Karamanoğulları’nın baskısı altında kalan beylik Seydişehir ve Akşehir gibi birtakım kentleri Osmanlılar’a satmak zorunda kaldı. 1391’de de bütün toprakları Osmanlılar ve Karamanoğulları arasında paylaşıldı.
Hamidoğulları’nın Antalya kolu Teke yöre*sinde kurulduğu için Tekeoğulları adıyla da bilinir. Bu beylik de sürekli olarak Osmanlı*ların ve Karamanoğulları’nın baskısı altınday*dı. Bir süre Kıbrıs Krallığı’nca işgal edilen Antalya’yı 1392’de Yıldırım Bayezid Tekeoğullarından alarak beyliğe son verdi. Ankara Savaşı’ndan sonra yeniden kurulan bu küçük devlet egemenliğini ancak 1423’e kadar sürdürebildi ve o tarihten sonra toprakların tü*mü Osmanlılar’a geçti.
Hamidoğulları’nın uzun süre ayakta kala*bilmesinde en önemli etken, Antalya gibi iş*lek bir limana sahip olarak Anadolu’nun tica*ret yaşamında üstünlük sağlayabilmeleridir.
KADI BURHANEDDİN DEVLETİ
Orta Anadolu, 1343-81 yıllan arasında Eretna Devleti’nin egemenliğindeydi. Bu devletin vezirlerinden Kadı Burhaneddin, Eretna Hükümdarı II. Mehmed’in ölümü üzerine tahta çıkarak 1381’de kendi adına bir devlet kurdu. Kısa sürede güçlenerek Kayseri ve Si*vas’ın yanı sıra kuzeyde Samsun, doğuda Er*zincan kentlerini topraklarına kattı. Batıda An*kara yakınlarına kadar uzanarak Osmanlılar ile üstünlük mücadelesine giren Kadı Burhaneddin’in gücünden kaygılanan Yıldırım Ba*yezid bu devletin üzerine bir ordu gönderdi, ama kuvvetleri bozguna uğratıldı. Başarılı bir komutan ve iyi bir devlet adamı olan Kadı Burhaneddin aynı zamanda şair ve bilgindi. 1391’de Akkoyunlu Sultanı Kara Yülük Os*man Bey tarafından bir çatışmada öldürülün*ce devleti de parçalanarak tarihten silindi.
KARAMANOĞULLARI
Moğollardan kaçarak Anadolu’ya gelen Oğuzlar’ın Avşar boyundan olan Karaman oymağını Selçuklular Mut, Gülnar ve Erme*nek yöresine yerleştirmişlerdi. Karamanoğulları Beyliği sonradan İç-il (İçel) adını alan bu bölgede Karaman oymağınca kuruldu.
1256’da bu oymağın başına geçen Kerimuddin Karaman Anadolu Selçuklularının zayıflamasından yararlanarak topraklarını ge*nişletti. Bu arada Selçukluların başkenti Kon*ya’yı almaya çalıştıysa da yenilerek öldürül*dü. Onun yerine geçen Mehmed Bey Moğollar’a karşı başarılı savaşlar verdi ve Konya’yı kısa bir süre için ele geçirdi. Konya’da bulun*duğu sırada ilk kez Türkçeyi resmi dil olarak ilan etti. Moğol ve Selçuklu ordusuna yenile*rek yaşamını yitiren Mehmed Bey’in ardından başa geçen beyler Moğollar ile sürekli savaştı*lar. Birkaç kez Konya’yı işgal ettilerse de bu kentte tutunamadılar. Ancak İlhanlıların Anadolu’dan çekilmesinden sonra Konya’yı alarak başkent yapan Karamanoğulları giderek çok güçlü bir beylik haline geldi. Sınırlan genişledikçe, Germiyanoğulları’nın ve Hamidoğulları’nın topraklarını alan Osmanlılar ile komşu oldular. Osmanlıların güçlenmesi Karamanoğulları’nı tedirgin ediyordu. Böylece iki devlet arasında uzun bir mücadele başladı. Karamanoğulları Osmanlılar’a karşı Akkoyunlular’ın ve Timurluların yanı sıra Avrupa devletleriyle de işbirliği yaptılar. Yıldırım Ba*yezid Rumeli’de Haçlılar ile savaşırken, öbür Anadolu beyliklerini de kışkırtarak Osmanlı*lar’a saldırdılar. Bunun üzerine Yıldırım Ba*yezid 1390’da Karamanoğulları’nın üzerine yürüdü ve Konya’yı alarak bu güçlü beyliğin egemenliğine son verdi.
Ankara Savaşı’ndan sonra topraklarını geri alarak beyliklerini yeniden kuran Karaman*oğulları Osmanlılar ile savaşmayı sürdürdüyse de, Fatih Sultan Mehmed 1466’da kesin ola*rak bu beyliği ortadan kaldırdı.