GÖKTÜRKLER ya da KÖKTÜRKLER,

Orta Asya’da kurulmuş Türk ha*kanlığı. Önceleri Avarlara bağlı silah yapımcısı olan Göktürkler, derli toplu kabileler birliğindeydiler. Bumin ile kardeşi İstemi Kağan, Göktürk Devleti’nin ilk hükümdarları oldular. Uluğ Yabgu’nun oğulları olan Bumin ve İs*temi kardeşler, 546’da Juan Juan (Avar)’lara karşı ayaklanan Töleslerin eylemini bastırdılar. Anahuai’yi ağır bir yenilgiye uğrattığı 552’de, Avar Hakanlığı yıkıldı. Bumin, il-Kağan un*vanını alarak merkez yaptığı Ötüken’ den hakanlığını yönetmeye başladı. 552’de bağımsız bir hakan olarak tarih*sel varlığını başlatan Göktürk Hakanlığı’nın başında kalan Mukan, Avarları ortadan kaldırdı. Daha sonra da, Sasaniler ile komşu oldu ve Sasani Hü*kümdarı Anuşirvan ile bir antlaşma yaptı ve kızını Anuşirvan’a verdi. Sasaniler ile Göktürklerin arasında sıkı*şan Akhun Devleti yıkıldı. Ceyhun Ir*mağı iki devlet arasında sınır oldu (557). Böylece Orta Asya ipek ticaret yolu, Göktürk İmparatorluğu’nun eline geçti. Mukan 572’de ölünce yerine kardeşi Tapo Kağan hakan oldu. Tapo, 576’da ölen amcası İstemi’nin batı bö*lümünü de doğuya bağlayarak kendisi*ni büyük kağan ilan etti. Buda dini res*mi din sayıldı. Çularla Göktürk Devleti’nin arasını açan Tapo, Pekin’e doğru ilerlediğinde Çin’i ağır koşullarla an*laşmaya zorladı ve bir Çinli prensesle evlendi (577). İstemi’nin yerine geçen Tardu (576-603), yürekliliği ve barış severliği ile babasına benziyordu. Çinliler, Tardu’yu destekledikleri gibi Mukan’ın oğlu Ta-lo-Pien’i, Tapo’ya karşı tahta aday gösterdiler. Annesi Türk ol*mayan Ta-lo-Pien’i aday gösterilmesi ve desteklenmesi, Tapo’nun gücünü zayıflattı. Devlet Meclisi, 581’de ölen Tapo’nun yerine, K’olo’nun oğlu İşbara’yı kağan yaptı. Ta-lo-Pien batıya, Tardu’nun yanına kaçtı. Saltanat kav*gası içine sürüklenen Göktürklerin parçalanmasını isteyen Çinliler, propa*gandalarını sürdürdüler.

582’de Tardu’ nun Doğu Göktürk Hakanlığı’nın üs*tünlüğünü tanımadığını duyurmasıyla İşbara, Çin’e bağlanmak zorunda kaldı, İşbara 585’te Çin’e haraç verir duruma geldi. 587’de İşbara öldü, yerine karde*şi Yehu geçtiyse de, Devlet Meclisi Tülan’ı hakan saydı. 588’den 600’e ka*dar ülkeyi yöneten Tülan, başarılı ola*madı. Çinliler, çevirdikleri entrikalarla Ötüken’de sürekli bir kargaşa yarattı*lar. 600’de Tülan öldürülünce, yerine Çinli prenses Ts’ien-kien ile evli olan Ki-min geçti. Ki-min, Çin imparatoru*na gönderdiği bir mektupta İşbara’nın karşı çıktığı Çinli giyim biçimini ülke*sinde kabul ettiğini bildirdi. Böylece Doğu Göktürk İmparatorluğu tarihe karışmış oldu.

582’de Doğu Göktürk Hakanlığı’ndan ayrılmış olan Batı Göktürkleri Tardu döneminde Çin’e kadar yürüdülerse de, sonuç alamadılar. Doğu Göktürk Ha*kanı Şi-pi’ye karşı koyan ve Çin’de ya*şamayı yeğleyen Tardu’nun torunu Ho-sa-na, Şi-pi’nin buyruğuyla öldürü*lünce (619) Devlet Meclisi’nin hakan*lığa getirdiği Şikoei, durumu biraz düzeltmeye çalıştı. Ondan sonra başa ge*çen kardeşi Tong Yabgu, Tölesleri kendine bağladığı gibi İranlıları da ye*nilgiye uğrattı. Kandehar’ı ele geçirdi. Çok geçmeden, On-oklar ile Karluklar ayaklandı. Bunları Doğu Göktürk Ha*kanı Kieli kışkırttı. Tong Yabgu’yu amcası Se-pi 630’da öldürttü. Se-pi’yi istemeyen On-oklar ile öteki bazı boy*lar ayaklandılar. Se-Yabgu hakan ol*duysa da, Töleslerin de ayaklanması sonucu, karışıklığın önüne geçilemedi. Doğu Göktürk Hakanlığı’nın Çin’e bağlandığı 630 yılı, Batı Göktürk Ha*kanlığı’nın da yıkıldığı tarih oldu. 630’dan 680’e kadar 50 yıl süren bir karanlık dönemden soma, Kutluğ’un başlattığı bağımsızlık mücadelesi so*nunda devlet yeniden kuruldu. Bu yıl*larda dağınık yaşadıkları halde Türk*ler, dil, kültür ve ulusal değerlerini ko*rudular. Gizli bir örgüt kuran Kutluğ, Göktürk ileri gelenleriyle öteki boyları işbirliğine çağırdı. Tonyukuk’un da ka*tılmasıyla 681 ‘de Kuzey Çin’deki Yün- çu Eyaleti’ne baskın verdiler. Kendile*rine katılanlarla Orhun Irmağı ile Gobi Çölü arasına çekildiler. Ötüken ve çevresine akınlara başladılar. 682’de Oğuzları yenilgiye uğrattıktan soma Ötüken’i ellerine geçirdiler ve Kutluğ’u saydılar. İlteriş diye anılan Kutluğ Ka*ğan, eşi İl-Bilge Hatun’un da desteğiy*le devletin kuruluşundan soma Çin’e arka arkaya seferler düzenledi. Kansu’ dan Pekin’e kadar olan yerleri ele ge*çirdi. Bu arada birçok Çin kenti yağma edildi. Böylece, Kingan Dağları’ndan Kerulen Irmağı’na ve batıdan Altay Dağları’na kadar olan Türk illerini ye*niden egemenliği altına aldı.

İlteriş Kağan, 692’de ölünce yerine kardeşi Kapağan Kağan geçti. Tonyu*kuk’un devlet danışmanlığını yaptığı bu dönemde, Göktürk Hakanlığı güçlü bir devlet olarak varlığını sürdürdü. O da, Çin’e arka arkaya seferler yaptı. 693’te Çin’i dize getiren seferinden soma, 696’da Ling-çu üzerine yeni bir saldırı düzenledi. Kitanları da bozguna uğrattıktan soma, Kırgızların üzerine yöneldi. Zorlu kış mevsimine karşın, Kırgızların hakanlarının öldürüldüğü savaşı kazandı, 698’de Çin’e daha bü*yük bir alan düzenledi. Türgiş Hakanı Ü-çe-le’in yenilgiye uğratılmasından sonra, batıda yeni topraklar alındı. Böylece ikinci Göktürk Hakanlığı en geniş sınırlarına ulaştı.Kapağan Ka*ğan, Oğuzlarla Bayırkular’a karşı bir seferden dönerken, 22 Temmuz 716’da öldürüldü. Yerine oğlu İnal Böğü ha*kanlığa getirildiyse de, ortaya çıkan karışıklığı gideremedi. Bunun üzerine, İlteriş Kağan’ın oğulları olan Bilge ile Kültigin birlikte Göktürk Hakanlığı’na getirildiler. İki kardeş, uyumlu bir ça*lışmayla Göktürk İmparatorluğu’na en parlak dönemini yaşattılar.

Bilge Kağan devlet yönetimini, Külti*gin de ordu komutanlığını üstlendi. Kültigin, kardeşinden üç yıl önce 27 Şubat 731′ de öldü. Bu tarihten sonra Bilge Kağan imparatorluğu tek başına yönetti: 25 Kasım 734’te de, Bilge Ka*ğan öldü. Bilge Kağan’dan sonra tahta çıkan Türk Bilge Kağan döneminde Göktürk İmparatorluğu’nun çöküşü başladı; altı yıl hakanlık yapan Türk Bilge Kağan bir varlık gösteremedi. Yerine geçen kardeşi Tengri Han (740) ile Bilge Kağan’ın oğlu Tengri Han’ın dönemlerinde huzursuzluk bütün ülkeye yayıldı. Durumdan yararla*nan Basmıllar, Karluklar ve Uygurlar, duruma egemen olur olmaz Basmıl başbuğunu hakan saydılar (742).

Bu sırada Göktürk Hakanlığı’nın ba*şında bulunan Ozmiş ile yerine geçen küçük kardeşi Basmıl başbuğunu orta*dan kaldırdılarsa da Uygurların başbu*ğu Yabgu Kieh-li Tufa, hakanlığını açıkladı (745). Kutluk Bilge Kül, Ötüken’de Uygur Hakanlığı’nın ilk hü*kümdarı olarak bağımsızlığını ilan etti. Devletleri yıkılan Göktürk boyları, uzun zaman varlıklarını sürdürmeyi başardılar.

Göktürkler, ilk kez Türk adıyla anılan büyük bir imparatorluk kurdular. Daha önce Hunlar, Akhunlar ve Batı Hunları, kendi soyadlarıyla devletlerini kur*muşken Göktürkler, bu özelliklerini devletlerine de ad yaptılar.

Göktürk tarihi, Türk tarihi bakımından da çok önemlidir. İlk yazılı belgeler (Göktürk Yazıtları) bu devlet döneminde yazıldı. Göktürkler döneminde, Hunlar döneminde olduğu gibi, göçe*belik, yerleşik düzene dönüşmeye baş*ladı.

Böylece başta Ötüken olmak üzere bir*çok Türk kenti kuruldu. Göktürk dini de eski Türklerin Gök Tanrı inanışına uygundu. Bu inanca göre Türk hakanı, yeryüzünde Tanrı iradesini yerine ge*tirmek için devletin başına geçip yöne*timi üstlenirdi.