Dîvan Edebiyatı, Türk Edebiyatı içerisinde çok önemli bir yere sahip olan ve 600 yıllık bir süreci kapsayan Osmanlı devri ile zamanının en yetkin edebiyatı olan bir edebi koldur. Dîvan Edebiyatı’nda nazım yani şiir, nesir, yani düz yazıdan daha baskındır. Divan şairleri, bu edebi anlayışla yazdıkları şiirlerini dîvan adı verilen eserlerde toplarlardı. Divan Edebiyatında şiirin geliştiği dört ana dönemden bahsedilir; kuruluş, geçiş, olgunluk ve çöküş dönemleri.
Kuruluş döneminde en önemli unsurlar Farsça’dan yapılan çevirilerdir. Fars Edebiyatının zirvesinde olan şarilerden yapılan çeviriler, Divan şiirinin biçim ve özünün oluşmasında etkili olmuştur. Gülşehri, kendinden de bir çok unsur kattığı Feriddüddin Attar’ın Manttıku’t Tayr adlı mesnevi çevirisinde tasavvuf ilkesinin temellerini attı. Hoca Dehhani ise din ve tasavvuf konularını bir yana iterek maddi aşk ve şarabı konu alan şiirler yazdı. Bu durum da Hoca Dehhani’yi bazı çevrelerin ilk Divan şairi saymasını sağlamıştır. Bunlar dışında Kadı Burhaneddin, Çelebi Mehmed, Şeyhi, Ahmedi Dai gibi şairler Divan Edebiyatının kuruluşuna öncülük etmişlerdir.

Geçiş Dönemi ise 15.yy’dan başlar. Fars Edebiyatından etkilenerek şekillenmeye başlayan edebi anlayış, bilhassa saray ve saray çevresi aydınlarının desteği ve ilgisiyle gerçek kimliğini bulmaya başlamıştır. Bu dönemde Divan şiiri işlediği konularla, benimsediği görüşlerle halktan uzaklaşmaya başladı. Bu dönemde tasavvuf düşüncesiyle birlikte maddi aşk ve zevklere dair de şiirler yazıldı. Yine bu dönemde Fatih Sultan Mehmed’in sanata ve edebiyata verdiği değer, Divan Edebiyatının olgunluk dönemine geçmesi için zemin hazırlamıştır.

Olgunluk Dönemi, Divan Edebiyatının tamamıyle kendi yolunu bulduğu, etkilendiği Arap ve Fars Edebiyatlarını geride bıraktığı dönemlerdir. Daha önceden Fars şairlerini kendilerine örnek alan şarilerimiz, bu dönemde onlardan üstün olduklarını kabul etmişlerdir. Nitekim Fuzuli, Baki, Nef’i, Nabi, Zati, Hayali, Necati… gibi, daha önceki yazılarımda tanıttığım pek çok dünya çapında şair bu dönemde yetişmiştir.

Divan Edebiyatında sanat anlayışı iki bölümde incelenebilir; şiirde ve düzyazıda. Divan Edebiyatında düzyazı pek değer görmemiş ve pek örnek verilmemiştir. Ancak bu edebiyatın son dönemlerinde şairlerin hayatlarının anlatıldığı şair tezkireleri düzyazıya örnek gösterilebilir.

Divan şiirinde şairin şairin şiir yazmaktaki amacı hüner ve marifet göstermektir. Fakat Divan şairleri tamamıyla özgür değildir. Çeşitli nazım şekillerine, türlerine ve konularına bağlı kalmak zorundadırlar. Konusu, türü şekli, herşeyi belli olan şiirlerde şaire tek bir şey kalmıştır; şiiri incelik ve ustalıkla işlemek. Ve yüzyıllar geçtikçe şairler bu konuda kendilerini geliştirmişler, şiiri bir kuyumcu gibi ustalıkla işlemeyi öğrenmişlerdir.

Divan Edebiyatı konu olarak genellikle İslam dinine, tasavvufa ve şeriat ilkelerine bağlıdır. Fakat maddi aşk, güzellikler, şarap…vs de kendine yer bulmuştur. Divan şiirinde esas olarak aşk ön plandadır. Bu aşk ya tasavvuf anlayışıyla ilahi, Allah’a duyulan bir aşktır, ya da bir güzele duyulan beşeri bir aşktır. Ya da Fuzuli’deki gibi ilk önce maddi aşk olup sonradan ilahi aşka dönüşen konular da işlenmiştir.

Divan Edebiyatında dil oldukça ağırdır. Hatta çoğu şair ağdalı ve ağır bir dil kullanmaya ustalığı eş anlamlı tuttuğundan şiirlerin dili anlaşılmaz ve çok ağdalı olmuşturç Fakat ine de sade dili savunan Baki gibi şairler de vardır. Divan şiirindeki dil sanatlıdır. teşbih, mübalağa, tecahül-i arif, hüsn-i talil irsal-i mesel gibi sanatlarla şairler şiirlerine sanat değeri katmışlardır.

Şimdi şairlerin bu “Dîvan”larındaki şiir türlerini inceleyelim. Divan Edebiyatı nazım türlerini kafiyelerine ayıranlar olduğu gibi, nazım birimlerine (dörtlük, beyit..vs.) göre de ayıranlar olmuştur. Fakat kafiye düzenine göre yapılan sınıflamanın yerine, nazım birimlerine göre yapılan tasnif daha sağlıklı bulunmuştur.

Dîvan Edebiyatında nazım birimi olarak çoğunlukla beyit kullanılmıştır. Fakat mısraların kullanıldığı türler de vardır. Şimdi bu sınıflandırmaya göre Dîvan Edebiyatındaki türlere bakalım;

1.BEYİT: Beyit, iki mısranın anlam bakımından birbirini tamamlamalarından, yani bir söz (cümle) meydana getirmelerinden doğmuş iki mısralık bir nazım birimidir. Yani aslında bir nazım türü değildir.

Eskiden birçok nazım şekli beyitle yazılırdı. Yani beyit, manzumenin iki mısralık her bir parçasının adıdır. Beyit, manzumeden ayrılıp bağımsız duruma geçince adı değişir. Mesela Gazel ve Kasidenin ilk beyitine matla denir ve kafiyeleniş şekli farklıdır.

Divan Edebiyatı nazımlarında konu birliğe pek olmadığı için genel olarak her beyit bağımsız bir duygu ve düşünce cümlesidir.

Aşağıda 3 tane beyit örneğini göreceksiniz;

Âşiyân-ı murg-ı dil zülf-i perîşânındadır
Kande olsam ey perî gönlüm senin yanındadır (Fuzuli)

Haddeden geçmiş nezaket yâl ü bâl olmuş sana
Mey süzülmüş şişeden ruhgâr-ı âl olmuş sana (Nedim)

Tûtî-i mu’cize-gûyem ne desem lâf değil
Çerh ile söyleşemem âyinesi sâf değil (Nef’î)

2. MÜFRED: Müfred, tek başına beyittir. Bağımsız beyit olarak da adlandırılır. Bu tür, şairlerin genellikle Dİvanlarının sonuna koydukları bir türdür. Müfredlerin mısraları kafiyeli olduğu gibi, kafiyesiz olanları da vardır. Kafiye koşulu yoktur. Müfred, bir duyguyu ve düşünceyi tam olarak anlatır. Şairler, hikmet derecesindeki birçok düşüncelerini ve hayat tecrübelerinden doğan fikirlerini çoğu kez müfredlerle anlatmışlardır. Böyle olmakla beraber aşk, şarap, meyhane gibi konularda da müfred yazılmıştır

Sen sen ol, seni kimse evirip çevirmesin
Düşeceksen kendin düş, başkası devirmesin (Sultan Mustafa)

Çeken piyaleyi Pa-der rikab olup gidiyor
Gelen bu meclise mest ü harab olup gidiyor (Şeyh Galip)

3.GAZEL: Gazel, Divan Edebiyatının en çok kullanılan nazım türlerindendir. Gazeli ilk olarak İmr’ul Kays’ın 502 yılında söylediği kabul edilir. İlk beyitine matla, son beyitine makta, şairin mahlasının geçtiği beyite taç beyit, gazelin en güzel beyitine ise beyt’ül gazel denir. Matla mısraları kendi arasında kafiyelidir ve gazelin bu beyitten doğması bakımından önemlidir. Gazelin ilk beyitinden sonraki beyitlerin ilk mısraları kafiyeyle alakasız, ikinci mısraları ise matla beyitindeki kafiye ile kafiyelidir. Yani gazelin kafiye düzeni; aa/ba/ca/da….dır.

Gazel beyit beyit yazılır. Mısralar birbiri ardına sıralanmazlar. beyit sayısı 5-15 arasında değişir. Fakat 9 beyitten fazla gazel pek yazılmamıştır.

Bütün gazellerin konusu genellikle aşk, şarap, sevgili, güzellik… vs.dir. Gazellerde şairler duygularını lirik bir şekilde anlatırlar. Her Divan şairinin divanının belkemiğini gazeller oluşturur.

Gazellerde beyitler arasında anlam birliği olduğu gibi, her beyitin kendi halinde güçlü olması da mümkündür. Beyitler arasında anlam birliği olması demek, her beyitin aynı konu üzerinde söylenmiş olması demektir. Beyitlerdeki bu anlam birliğine yek-ahenk denir.
Beyitleri arasında anlam birliği olmayan gazellerde ise her beyit, beyt’ül gazel derecesinde güçlü ve güzeldir. Bu tür gazellere yek-avaz denir.
Araplar, gazelin beyitleri arasında anlam birliği omasını savurlarken, Fars-Acem Edebiyatında yek-avaz gazeller daha yaygındır. Divan Edbiyatında ise her iki türden de gazel örnekleri çokça verilmiş ve bu konuda tam bir görüş birliğine varılamamıştır.

Gazel

Zülfü gibi ayagın koymaz öpem nigarın
Yoktur anın yanında bir kılca i’tibarım

Bildi tamam alem kim derd-mend-i aşkım
Ya Rab henüz halim bilmez mi ola yarim

Vaslından ayrı kanım nola dökülse gül gül
Ben gülbün-i hazanem bu fasldır baharım

Tasvir eden vücudum yazmış elimde sagar
Ref’ olmaya bu suret yok elde ihtiyarım

Dür istemem zamani mey neş’esin başımdan
Toprag olanda ya Rab derd-i mey et gubarım

Rüsvalarından ol meh sanmaz beni Fuzuli
Divane olmayam mı dünyada yok mu arım (Fuzuli)

4.KASİDE: Kaside, dış görünüş bakımından tıpkı gazele benzer. Beyitle yazılır. Fakat kasidenin gazelden en önemli farkı gazelden daha uzun olmalarıdır. Kaside, genellikle en az 33, en fazla da 99 beyit olarak yazılır. Fakat en çok tutulanı 45-50 beyit uzunlukta olanlardır. Kasidenin de ilk beyitine matla denir ama son beyitine makta yerine tac beyit denir. Ayrıca tac beyitten sonra birkaç beyitlik dua kısmı vardır. Kaside bir şeyi veya kişiyi övmek için yazılır.

Kasidenin giriş bölümüne nesib veya girizgah denir. Fakat bu kısımda sık yapılan bir yanlışı belirtmek gerekir. Nesib ve girizgah iki ayrı bölümdür. Kasidenin amacı medhiye olduğuna göre, şair övmelere geçmeden önce bahar, yaz, ramazan, bayram, cenk, savaş.. vs. gibi konularda onbeş-yirmi beyit yazılır. Bu kısıma nesib denir ve kasideye giriş, bir nevi okuyucuyu ısıtma görevi görür. Nesib bölümü bittikten sonra şair, bir ara beyitle kasidenin medhiye bölümüne atlar. İşte bu basamak görevi gören ara beyite girizgah denir.

Kasidenin giriş bölümünde anlatılan konular çeşitlilik gösterir ve ana olarak iki gruba ayrılır. Bu gruplardan ilki mevsimlere ait konular, ikincisi ise dini bakımdan kutsal sayılan günler, aylar ve beldelere ait olanlardır.

Mevsimlerle ilgili olan konulara ait türler; bahar mevsimini anlatan bahariyeler, kış mevsimi ve kar yağışını anlatan şitaiyeler, yaz mevsimini anlatan sayfiyelerdir. Sonbahar üzerinde pek durulmamıştır.

Kutsal konular ve beldelerle ilgili olan türler ise ramazan ayını anlatan ramazaniyeler, bayram törenlerini anlatan idiyeler, çeşitli beldelere ait bilgiler veren şehrengizlerdir.

Kasidenin nesib ve girizgah bölümünden sonra methiye bölümü gelir. Bu bölümde şair kimi övecekse, tüm övgülerini bu beyitlerde toplar. Şairler, kasidelerde padişah, vezir, şeyhülislam ve çeşitli devlet büyüklerini övdükleri gibi, Peygamberler, dört halife, din büyükleri, Mevlana… vs. gibi şahısları da övebilirler.

Medhiye bölümünden sonra, fahriye bölümü vardır ve bu bölümde şair kendisini över. Şair bu bölümde kendini över, meydana getirdiği eserleriyle kıvançlanır ve eserlerinin bir benzeri bulunmadığını, en iyi şiirleri kendisinin yazdığını söyler. Divan Edebiyatında, çoğu yetkin şairin kendini beğenmesi, kasidelerde bu bölümün uzun olmasını sağlamıştır. Hatta kendini beğenmişliğiyle ünlü Nef’i’nin bazı kasideleri sadece fahriye bölümünden oluşur. Fakat bu noktada bu beğenmişliği olumsuz olarak düşünmememiz gerekir. Söz konusu şairler, kendini kanıtlamış, gerçekten şiirleri benzersiz şairlerdir.

Kasidenin içinde, fahriye bölümünden sonra tegazzül adı verilen bir bölüm de bulunabilir. Tegazzül, kasidenin içindeki gazeldir. Her kasidede olacak diye bir şart yoktur ancak şair kasidesinin gücünü arttırmak için tegazzül bölümünü kullanabilir.

Tac bölümü, kasidenin şairinin mahlasının geçtiği bölümdür. Bu bölümde şair bir fırsatını bulup mahlasına beyitlerin arasında yer verir.

Dua bölümü ise, kasidede methedilen kişiye edilen iyi dualar ve şairin kendi adına yaptığı dualardan oluşur.

Ölüler için yazılan kasideler de vardır. Şairini ölüden bir çıkarı olmayacağı için bu tür methiyeler daha samimi ve içtendir.

Kasideler ölü ve diriler için yazıldığı gibi çeşitli eşya ve hayvanlar için de yazılırdı. Örneğin Nef’i’nin 4.Murad’ın atları için yazdığı kaside.

Kaside, Divan şairlerinin en çok yazdığı türlerden biridir. Bunun nedeni, övülen kişilerden elde edilen kazançlar ve çıkarlardır.

Aşağıdaki Fuzuli’nin kasidesini tüm bölümleriyle bir kaside örneği olarak inceleyebilirsiniz.

Rûh-bahş oldı Mesîhâ-sıfat enfâs-ı bahar
Açdılar dîdelerin hâb-ı ademden ezhâr

Taze cân buldı cihan erdi nebatata hayât
Ellerinde harekât eyleseler serv ü çenâr

Döşedi yine çemen nat’-ı zümürrüd-fâmın
Sîm-i hâm olmış iken ferş-i harîm-i gülzâr

Yine ferrâş-ı sabâ sahn-ı ribât-ı çemene
Geldi bir kafile kondurdı yüki cümle bahar

Leşker-i ebr çemen mülkine akın saldı
Turma yağmada meğer niteki bagi Tatar

Farkına bir nice per takmur altun telli
Hayl-i ezhâra meğer zanbak olupdur serdâr

Dikdi leşgergeh-i ezhâra sanavber tuğırt
Haymeler kurdı yine sahn-ı çemende eşcâr

Döşedi mihr-i felek yolları dîbâlar ile
Etdi teşrîf çemen mülkini sultân-ı bahar

Subhdem velvele-i nevbet-i şâhî mi degül
Savt-ı murgân-ı hoş-elhân u sadâ-yı kûhsâr

Çemen etfâlinün uyhuların uçurdı yine
Subhdem gulgule-i fâhte gülbânk-i hezâr

Dâye-i ebr yine goncelerün şebnemden
Başına akça dizer nite ki etfâl-ı sıgâr

Mevsim-i rezm degüldür dem-i bezm erdi deyu
Sûsenün hançerini tutdı serapa jengâr

Semenün sîne-i sîmînin açup bâd-ı seher
Çözdi gülşende gülün tügmelerin nâhun-ı hâr

Pîrehen berg-i semen gûy-ı girîbân şebnem
Gülsitân oldı bugün bir sanem-i lâle-izâr

Zîb ü fer virmek içün rûy-ı arûs-ı çemene
Yâsemen şâne sabâ mâşita âb ayinedâr

Dürr ü yâkût ile bir nahl-i murassa sandum
Ergavân üzre dökülmüş katarât-ı emtâr

Şîşe-i çarhda gör bunca rrjurassâ nahli
Nice ârâste kılmış anı sun’-ı Cebbar

Berg-i ezhârı hevâ şöyle çıkardı feleğe
Pür kevâkib görünür günbed-i çarh-ı devvâr

Dem-i İsâ dirilür bûy-ı buhûr-ı Meryem
Açdı zanbak yed-i beyzâyı kef-i Mûsâ-vâr

Zanbakun goncasidur bağa gümüş bâzûbend
Za’ferân ile yazılmış ana hatt-ı tûmâr

Câm-ı zerrini tolu bâde-i gülreng almış
Gül-i ra’nâ seheri kılmak içün def’-i humar

Dehen-i gonca-i ter dürlü letâ’if söyler
Gülüp açılsa aceb mi gül-i rengîn-ruhsâr

Güher-i fursatı aldırma sakın devr-i felek
Sîm ü zerle gözini boyamasun nergis-vâr

Câm-ı mey katreleri sübha-i mercan olsun
Gelünüz zerk u riyadan edelüm istiğfar

Lâle sahrayı bugün kân-ı Bedaşân etdi
Jale gülzâra nisâr eyledi dürr-i şehvâr (Fuzuli)

5.TERKİB-İ BEND: Terkib-i bendler, başlıca iki çeşit konu üzerinde yoğunlaşırlar. Ya şairin kendi felsefi düşüncelerini, toplumun bozuk yönlerini; riyakarlıkları, dalkavuklukları, devlet büyüklerinin kötü yönetimini eler alır, ya da mersiye konularını, yani sevilen kimselerin ölümlerini ele alırlar.

Bend, bölüm demektir. Her bölüm yedi ya da on beyitten meydana gelir. Her bent dış şekil bakımından gazel gibi yazılır. Her biri bu kadar beyitle meydana gelen bendlerin sayısı da yediden on yediye kadar değişir. Fakat bu konuda kesin bir sınır yoktur.

Terkin-i Bendin en büyük üstadı Bağdatlı Ruhi’dir. Bu türde bir çok şairimiz yazsa da hiç biri Bağdatlı Ruhi’nin seviyesine ulaşamışlardır. Tanzimat devrinde Ziya Paşa’da Terkib-i bend konusunda yetkin bir isimdir.

Terkib-i bendlerin hep aynı konuda olması şart değildir. Her bend ayrı bir konudan söz edebilir.

Sanman bizi kim şîre-i engûr ile mestiz
Biz ehli harâbâtdanız mest-i Elest’iz

Ter-dâmen olanlar bizi âlûde sanır lîk
Bizi mâil-i bûs-ı leb-i câm ü kef-i destiz

Sadrın gözedüp neyliyelim bezm-i cihânın
Pây-ı hum-ı meydir yerimiz bâde-perestiz

Mâil değiliz kimsenin âzârına ammâ
Hâtır-şirken-i zâhid-i peymane-şikestiz

Erbâb-ı garaz bizden irâğ olduğu yeğdir
Düşmez yere zîrâ okumuz sâhib-i şastız

Bu âlem-i fânîde ne mîr ü ne gedâyız
Âlâlara âlâlanırız pest ile pestiz

Hem-kâse-i erbâb-ı diliz arbedemiz yok
Meyhânedeyiz gerçi velî aşk ile mestiz

Biz mest-i mey-i meygede-i âlem-i cânız
Ser-halka-i cem’iyyet-i peymâne-keşânız (Bağdatlı Ruhi)

6.TERCİ-İ BEND: Şekil bakımından Terkib-i Bend’e benzer. Fakat bendler arasındaki geçiş beyiti değiştirilmeden yinelenir. Yani bütün bendler arasındaki bağlantı, aynı beyitle yapılır. onlarca beyitin tek bir aynı beyitle bağlanabilmesi için diğer beyitlerinde bu bağlantı beyitiyle aynı konuda olması gerekir. Bunu sağlamak oldukça güçtür. Bu güçlük dolayısıyla Terci-i Bend yazmaya her şair girişmezdi.

Düşüp dâm-ı hevâya hasret-i gül-zâr kaldım ben
Gidip nefcM Mesîhâ-veş sabâ bîmâr kaldım ‘ben

Gül-d ümmîd “soldu mübtelâ-yı hâr kaldım ben
Bu gül-şen külhan oldu çeşmime nâ-çâr kaldıım ben

Şarâb-ı ye’se düştüm teşnen dîdâr kaldım ben
Başımdan aştı şeylLâbı keder bîzâr kaldım ben

Belâ ımevc-âver-d girdaba hayret nâ-hudâ nâ-bûd
Adem sahillerin tutta dirìga bang-i nâ-mevcûd (Şeyh Galip)

7.MERSİYE: Mersiye, ölenlerin arkasından yazılan şiirlere denir. Her beyiti birbiriyle bağlıdır. Din büyükleri için yazılan mersiyeler olduğu gibi, din dışı kişiler için de mersiyeler yazılmıştır. Mersiye, Halk Edebiyatındaki ağıt türünün karşılığıdır.

Yazılış şekli gazel şeklindedir. bend bend yazılan mersiyenin her bir bendi ayrı bir feryadın kümesidir. Fuzuli’nin Kerbela Mersiyesi, Baki’nin Kanuni Mersiyesi bu türün ünü örnekleridir. Mersiyeler aruzun mefûlü fâilâtü mefâilü fâilün kalıbından başka kalıpla yazılamaz.

Aşağıda bu türün en ünlü örneklerinden olan Fuzuli’nin Kerbela Mersiyesine göz atalım;

Muharrem ayı oldu şafaktan çıkıp hilal
Al renkli gözyaşına batmış iki büklüm olup
Mustafa’nın evladına meded kılmamış Fırat
Geçirmesin mi yerlere onu bu isyan
Çoktur Kerbela Şah’ının elem hikayesi
Elbette çok anlatılır hüznün sebebi
Eğer anlarsan, şehidlerin gamını anlatmak için
Her çimen Kerbela’da çıkarmıştır hal dili
Şehidlerin matemini yeniledi zaman
İnle ağla ey gönül bugün buldukça zaman

Feleğin meydanını ah dumanına mekan yap
Alçak feleğe siyah matem elbisesi yap

Muharrem ayı oldu sevinç haramdır
Matem bugün dine bir saygıdır ihtiramdır
Şehitlerin matemini tazelemek faydasız yersiz değil
Zamanın gafletli sarayında herkese uyarıdır
Kerbela kavgasının haberini kolay sanma ki
Zamanın vefa eksikliğine tam bir delildir burhandır
Her gözyaşı incisi ki saçılır Âli anarken
Bri yüce makamlı göğün ülkeridir yıldızıdır
Her ah sesi ki çekilir Eh-i Beyt için
Darüsselam cennetinin kapısına ahahtardır

Şad olmasın bu vakadan şad olan gönül
Bir an hüzün ve gamdan azad olan gönül

Âl-i Abâ’nın katline tedbir kıldın ey felek
Yanlış fikir kusurlu hayal kıldın ey felek
Hadise bulutlarının şimşeğinden kılıç çekip
Bri bir şehidlere çaldın ey felek
Masumluk haremine hürmet gerekirken
Ayaksız başsız hasmı çiğnedin ey felek
Kerbela çölünde olan susuz dudaklara
Bela selini salya gibi saldın ey felek
Dinin kadrini incitmekten endişe duymayıp
Mustafa’nın evladına cefa kıldın ey felek

Bir merhamet kılmadın ciğeri kan olanlara
Gurbette rüzgarı perişan olanlara

Basınca Kerbela’ya ayak Şah-ı Kerbela
Öfke okuna nişan oldu Şah-ı Kerbela
Düşman okuna başka siper görmeyip reva
Açmıştı cana elem yarası Şah-ı Kerbela
Düşmana karşı çekerken ordu saflarını
Kılmıştı ah sesini alem Şah-ı Kerbela
Görenlerin ateş dolu gönüllerinin dumanından
Eylemişti haremine perdedar Şah-ı Kerbela
Oldukça ömrü gönül huzuru görmeyip bir an
Olmuş daima gamın dostu Şah-ı Kerbela

Ey Şah-ı Kerbela ne reva bunca gam sana
Bitmeyen dert ve tükenmeyen elem sana

Ey kerbela elemini çeken Hüseyn
Vay kerbela belalarını çeken Hüseyn
Gam parça parça bağrını yaktı ateşli yarayla
Ey Âl-i Abâ bahçesinin lalesi Hüseyn
Cefa kılıcıyla bedenin oldu parça parça
Ey cefa kılıçları bitirmiş bahçe Hüseyn
Yaktı vücudunu zamanın karanlık sarayında gam
Ey Tanrı huzuru meclisinin mumu Hüseyn
Feleğin dönüşü içirdi sana kana kana kan
Ey bela şimşeğinin ateşine susuz Hüseyn

Yad et Fuzuli Âli Abâ’nın halini eyle ah
Ki günah harmanı yakılır ah şimşeği ile (Fuzuli)

8.MESNEVİ: Mesnevi, beyitlerle yazılan bir türdür. Beyit sayısı sınırsızdır. Her beyit kendi arasında kafiyelenir. Yani; aa/bb/cc/xx…. gibi. Bu durum sayısız beyit yazmayı kolaylaştırır.

Mesnevi, hikaye, masal, öğüt gibi uzun konuları yazmakta kullanılır. Yani nesirin etkin olmadığı bir dönemde roman hikaye gibi ihtiyacı mesnevi karşılamıştır. Bu konuda en ünlü eser Fuzuli’nin Leyla ile Mecnun Mesnevisidir. Ayrıca Mevlana’nın Mesnevi’si de önemlidir.

Mesnevinin diğer bir önemli yanı da Divan edebiyatının soyutluğundan ayrılıp, somuta yönelmiş olmasıdır. Mesnevilerin konusu daha yaşamsal, daha nesneldir. Konuları bakımından mesneviler çeşitlere ayrılırlar;
*Cenk Mesnevileri
*Aşk hikayesi mesnevileri
*Dini ve tasavvufi mesneviler
*Ahlaki ve didaktik mesneviler
*ŞEhrengiz mesnevileri

9.TEVHİD VE MÜNACAT: Tevhid, Allah’ın büyüklüğünü anlatan şiirlere denir. Münacat ise, Allah’a karşı yakarış şiirleridir. Bu türlü şiirler, kutsallık taşıması bakımından Divanların baş kısmına konulurdu. Büyük mesnevilerin de baş kısımlarında bu türler görülür. Aşağıdaki örnek, Şinasi’nin yazdığı ve bu alanda en iyi örnek kabul edilen Münacattır.

Hak-Teâlâ azamet âleminin pâdişehi
Lâ-mekândır olamaz devletinin taht-gehi

Hâsdır Zât-ı İlâhîsine mülk-i ezelî
Bî-hudûd anda olan kevkebe-i lem-yezelî

Eser-i hikmetidir yerle göğün bünyâdı
Dolu boş cümle yed-i kudretinin îcâdı

İzzet ü şânını takdîs kılar cümle melek
Eğilir secde eder pîş-i celâlinde felek

Emri vech üzre yer eyler gece gündüz hareket
Değişir tâzelenir mevsim-i feyz ü bereket

Pertev-i rahmetinin lem’asıdır ayla güneş
Tâb-ı hışmından alır alsa cehennem âteş

Şerer-i heybet-i ulviyyesidir yıldızlar
Anların şu’lesi gök kubbesini yaldızlar

Kimi sâbit kimi seyyâr be-takdir-i Kadîr
Tanrı’nın varlığına her biri bürhân-ı münîr

Varlığın bilme ne hâcet küre-i âlem ile
Yeter isbâtına halk ettiği bir zerre bile

Göremez zâtını mahlûkunun âdî nazarı
Hisseder nûrunu ammâ ki basîret basarı

Vahdet-i zâtına aklımca şahâdet lâzım
Cân ü gönlümde münâcât ü ibâdet lâzım

Neş’e-i şevk ile âyâtına tapmak dilerim
Anla var Hâlik’ıma gayri ne yapmak dilerim

Ey Şinâsî içimi havf-ı İlâhî dağlar
Sûretim gerçi güler kalb gözüm kan ağlar (Şinasi)

10.NAAT: Naat, Hz. Muhammed’i övmek için yazılan şiirlerdir.Peygamberimizi öven, yücelten mesnevi kısımları hep naattır. Hatta Süleyman Çelebi’nin ünlü Mevlid’indeki mirac bölümü de naattan başka bişey değildir. Aşağıda örneği görülen Fuzuli’nin Su Kasidesi, bu türün en iyi örneğidir.

Saçma ey göz eşkden gönlümdeki odlara su
Kim bu denlü dutuşan odlara kılmaz çâre su

(Ey göz! Gönlümdeki (içimdeki) ateşlere göz yaşımdan
su saçma ki, bu kadar (çok) tutuşan ateşlere su fayda
vermez.)

Âb-gûndur günbed-i devvâr rengi bilmezem
Yâ muhît olmış gözümden günbed-i devvâra su

(Şu dönen gök kubbenin rengi su rengi midir; yoksa
gözümden akan sular, göz yaşları mı şu dönen gök
kubbeyi kaplamıştır, bilemem..)

Zevk-ı tîğundan aceb yoh olsa gönlüm çâk çâk
Kim mürûr ilen bırağur rahneler dîvâra su

(Senin kılıca benzeyen keskin bakışlarının zevkinden
benim gönlüm parça parça olsa buna şaşılmaz. Nitekim
akarsu da zamanla duvarda, yarlarda yarıklar meydana
getirir.)

Vehm ilen söyler dil-i mecrûh peykânun sözin
İhtiyât ilen içer her kimde olsa yara su

(Yarası olanın suyu ihtiyatla içmesi gibi, benim
yaralı gönlüm de senin ok temrenine, ok ucuna benzeyen
kirpiklerinin sözünü korka korka söyler.)

Suya virsün bâğ-bân gül-zârı zahmet çekmesün
Bir gül açılmaz yüzün tek virse min gül-zâra su

(Bahçıvan gül bahçesini sele versin (su ile
mahvetsin), boşuna yorulmasın; çünkü bin gül bahçesine
su verse de senin yüzün gibi bir gül açılmaz.)

Ohşadabilmez gubârını muharrir hattuna
Hâme tek bahmahdan inse gözlerine kara su

(Hattatın beyaz kâğıda bakmaktan, kalem gibi,
gözlerine kara su inse (kör olsa, kör oluncaya kadar
uğraşsa yine de) gubârî (yazı)sını, senin yüzündeki
tüylere benzetemez. )

(Yukarıdaki örnek su kasidesinin yalnızca bir parçasıdır.)

11.MİRACİYE: Hz. Muhammed’in miracı hakkında yazılmış şiirlerdir. Mirac kelime anlamı olarak merdiven demektir fakat olay olarak Hz. Muhamed’in Allah’ın huzuruna çıkmasıdır. Bu olay çeşitli devirlerde birçok islam aliminin ve şairin aklını kurcalamış ve bu konu hakkında miraciye yazmalarına neden olmuştur.

12.HİCVİYE: Methiyenin tersine birini yermek, alay etmek için yazılan şiirlere denir. Hicviyede, methiyenin tersine gerçeğe dayanma şartı yoktur. Bir kimseyi küçük düşürmek için onun kötü ve alaya alınabilen taraflarının olması şartı aranmaz. Şair istedikten sonra, istediği kadar, ele aldığı kişi hakkında alaylı ifadeler kullanır onu yerden yere çarpabilir. Bu böyle olduğu gibi, şair daha önce övdüğü bir kimseyi sonradan istediği kadar yerebilir. Nitekim Divan Edebiyatının hiciv ustası Nef’i, dönemin sadrazamı Bayram Paşa’yı önce övmüş fakat daha sonra çok ağır bir şekilde hicvetmiştir.

Hicviyeler, çoğu zaman hicviyeyi yazan şairin başına dert olmuşlardır. Yazdığı hicviye yüzünden sürgüne gönderilenler, maaşı kesilenler, ceza olarak toprakları, malları elinden alınanlar ve hatta idam edilenlr vardır. Nitekim Nef’i’nin ölümü de Bayram Paşa’ya yazdığı hicviye yüzünden olmuştur.

Hicviyelerde çoğu zaman terkib-i bend şekli kullanılmıştır. Nef’i’nin Siham-ı Kaza adlı eseri, çeşitli sadrazamlar ve devlet adamlarına yazılan hicviyelerden oluşmuştur ve türünün en ünlü örneğidir.

13.TEHZİL: Tehzil, hicviyenin daha kibar ve nazik şeklidir. Hicviye, bir kimseyi ya da bir şeyi daha kaba saba bir dille, sövüp sayarak ve argo kelimeler kullanarak yererken, tehzil ise daha nazik ve kibar bir dille nezaket çerçevesi içinde yerer.

Tehzil, bir konuya ya gülünç bir karakter verilerek, ya da ciddi bir şiiri mizaha çevrilerek yazılır. Hicviye ve Tehzil Divan Edebiyatında oldukça sık yer tutar. Aşağıda Nabi’nin ciddi normal bir şiirine Havayi’nin yaptığı tehzil örneği görülür,

Nabi’nin şiiri;
Derd-i serden âzad olur ol taife kim
Bâde nûş eyleyecek yerde gülâb isterler
Sen hemân dildeki nakş-ı hevesi mahv eyle
Senden ey hâce ne defter ne kitab isterler

Havayi’nin Tehzili;
Sancıdan kışta nice kurtulur ol taife kim
Çorba nûş eyleyecek yerde hoşaf isterler
Sen hemân kışta çarıksız koma şakirdleri
Senden ey usta ne kalçın ne çorab isterler

14. MÜSTEZAT: Divan Edebiyatında Müstezat özel bir önem taşımaktadır. Müstezat, bir manzumenin beyit mısralarının aralarına kısa mısralar eklemek suretiyle yapılır. Müstezat, “artık mısra” demektir. Müstezatta uzun mısralar, hiç değişmeyen mefûlü/mefâîlü/mefâîlü/feûlün veziniyle yazılır. Artık mısralar ise bu ölçünün ilk ve son kalıplarıyla yapılır. Yani müstezat kalıbı, asıl ölçünün ilk ve son kalıplarının birleşiminden oluşur.

Ölçü, kalıpların hiç değişmemesi yüzünden Divan Edebiyatının bu nazım şekline klasik müstezat denir. Klasik müstezatta beyitler, uzun mısralar arasındadır. Klasik müstezat şekli Tevfik Fikret’le birlikte değişime uğramıştır. Bunlara da serbest müstezat denmiştir.
Çehre-i zîbâsı anun gülşen-i cândur
Halk-ı cihâna

Mâ’î ridâsı sanasın âb-ı revândur
Bâğ-ı cinâna
Mutrib-ı devrân ile cânânun elinden
Nây gibi ben
Nâle vü feryâd iderin hayli zamândur
Kevn ü mekâna
Cevr ider ol yâr bana hey meded Allah
Neyleyeyin âh
Kime şikâyet ideyin şâh-ı clhândur
Devr-i zamana
Bağrumı hûn itdi benüm firkat-i cânân
Mihnet-i hicran
Sevgüli yâr ayrılığı ne yamandur
Âşık olana
Nâz ile Yahya kulınun gönlini aldı
Odlara saldı
Kûyına varup garazum âh u figândur
Olsa bahane
(Yahya Bey)

15.KIT’A: Kıt’a sanıldığı gibi dörtlükten oluşmaz; alt alta sıralanmış iki beyitten oluşur. Bir kıt’a iki beyitten fazla olamaz. Fakat gazel yazmada en güç şey matla bulmak olduğu için, matla bulamayan şairler beş veya daha fazla beyitle meydana getirdikleri matlasız gazelleri kıt’aya çevirmişlerdir. Fakat bu durumun kıt’a konusunda iki beyitlik şartı bozmayacağını unutmamak gerekir. Mesela şairler matlasız gazellerini, kaç beyit yazdılarsa beyit sayısına göre iki-üç kıt’a şeklinde divanlarına koymuşlardır.

Kalem olsun eli ol kâtib-i bed-tahririn
Ki fesâdı rakamı sûrumuzu şûr eyler
Gah bir harf sukutiyle eder nadiri nâr
Gah bir nokta kusûriyle gözü kör eyler
(Fuzuli)

Dost bağından belalı bülbüle bir gül yeter
Gözlerim kan ağlasın tek yüzüme bir gül yeter
Gerçi söz bağında çok nev-ruz olur güller biter
Bir gül-istandan nişan vermeğe birkaç gül yeter
(Ahmed Paşa)

16.MUSAMMAT: İç kafiyeye sahip Gazel ve kasidelere musammat denir. Bu türlerin mısraları ölçü gereği iki kısma ayrılır. Böylece her beyitte dört bölüm oluşmuş olur. Bazı şairler, beyitin birinci mısrasındaki iki bölümle, ikinci mısranın birinci bölümünü yani beyitin dört bölümünün ilk üçünü birbirleriyle kafiyeli yazarlar. Musammatın ne olduğunu anlamak için aşağıdaki örnek incelenmelir;

Dolsun yine peymâneler / olsun tehî humhâneler
Raks eylesin mestâneler / mutribler gittikçe negam
Nef’î

1.MISRA: Mısra, ölçülü tek satırlık nazımdır. Aynı ölçüde yazılan başka bir mısra ile birleştirilirse beyit elde edilir. Divan Edebiyatı şairleri, yarım kalmış beyitlerini divanlarına mısralar olarak almışlardır. Yine Divan Edebiyatı şairleri bu hiç bir manzumeye bağlı olnmayan tek mısralara azade mısra demişlerdir. Aşağıdaki örnek Muallim Naci’nin bir mısra örneğidir;

Mudhîkat-ı dehre ben ölsem de tasvirim güler. (Bu mısrayı kendi resminin altına yazmıştır)

Azade mısra, çok sağlam ve çok hoş bir anlama geliyorsa, bu mısraya berceste mısra denmiştir.

2.RUBAİ: Dört mısralık ve özel ölçüsü olan küçük bir dörtlüktür. Rubainin uyak düzeni; aaxa şeklindedir. Rubai, Fars Edebiyatına ait bir türdür. Onlardan bizim edebiyatımıza geçmiştir. Fakat bazı araştırmacılara göre rubainin Türk edebiyatına ait bir nazım türü olduğunu, bizden Fars ve Arap edebiyatıa geçtiği varsayılır.

Rubai, şairin duygu ve düşüncesini, belli bir felsefi anlayışını bir incelik içinde ve sağlam şekilde ifade ettiği bir türdür. Rubainin en büyük üstadı Ömer Hayyam olarak kabul edilir. Aşağıda Ömer Hayyam’a ait birkaç rubai örneği incelenebilir;

Ey özünün sırlarına akıl ermeyen;
Yüce Tanrı’dan umut kesmiş değilim;
Bugün sarhoş ve harap ölsem de yarın
Rahmete kavuşur elbet kemiklerim.

***

Büyükse de isyanım, kötülüklerim,
Suçumuza, duamıza önem vermeyen;
Günahtan sarhoştum, ama dilekten ayık;
Umudumu rahmetine bağlamışım ben.

***

Kimi dinde imanda buldu yolu
Kimi akıl, bilim yolunu tuttu.
Derken ses geldi karanlıklardan:
Gafiller! Doğru yol ne odur, ne bu!

3.TUYUĞ: Rubaiye benzeyen bir türdür. Fakat ölçü bakımından büyük bir farkla ayrılır. Tuyuğ, Türk Edebiyatına özgü ve kendine has ezgisi olan bir türdür. uyak düzeni aaxa şeklindedir.

Özünü eşşeyh gören serdâr olur
Enelhak davâ kılan berdâr olur
Er oldur, Hak yoluna baş oynaya
Döşekte ölen yiğit murdâr olur
(Kadı Burhaneddin)

4.MURABBA: Halk Edebiyatı etkisiyle oluşmuş bir türdür. dörder mısralık bölümlerle yazılır. ilk dörtlüğün tüm mısraları birbiriyle uyaklıdır. ondan sonraki dörtlükler ise aaax/bbbc şeklinde kafiyelenir.

Bazı murabbalarda dördüncü mısra her dörtlükte tekrar edilir. Böyle murabbalara tekerrürlü murabba denir.

Gül yüzünde göreli zülf-ü semen say gönül
Kuru sevdada yiler bi-ser-ü bi pay gönül
Demedim mi sana dolaşma ana hay gönül
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül

Çin-i zülfünden umar nafe-i hoş buy murad
Bu heva yoluna yıllarla yiler niteki bad
Ol dahi sencileyin etmedi ben hastayı yad
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül

Feleğin nuş ederem nişini sagarlar ile
Doğradı har-ı cefa bağrumu hançerler ile
Baş koşam demez idim ben dahi dilberler ile
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül

Yarun itten çok uyar ardına ağyar dıriğ
Bize yar olmadı ol şuh-u sitemkar dıriğ
Kıldı bir dilber-i hercayiyi dildar dıriğ
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül

Bizi hak etti heva yoluna sevda nidelüm
Pay-mal eyledi ol zülf-ü semen-sa nidelüm
Kul edinmezdi güzeller bizi illa nidelüm
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül

Dest kütahıma baş eğmedi ol zülf-ü dıraz
Ki oldu şeker lebüne tuti-i dil mahrem-i raz
Vaz geldüm eğer bu gönlüm gelse dahi vaz
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül

Dil dilerken yüzünün vaslını candan daha yiğ
Bir demin görür iken iki cihandan daha yiğ
Akdı bir serve dahi ab-ı revandan daha yiğ
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül

Ben demezdim ki heva yoluna serbaz gelem
Ney-i aşk ile gamın çengine demsaz gelem
Der idüm aşk kopuzun işiderek vaz gelem
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül

Ahmedem kim okunur namum ile name-i aşk
Germdir sözlerimin suzi ile hengame-i aşk
Dil elinden biçilipdür boynuma came-i aşk
Vay gönül vay bu gönül vay gönül ey vay gönül
(Ahmet Paşa)

5.ŞARKI: Murabbaya çok benzer. Aşka ve güzelliğe dair yazılan şarkının birinci dörtlüğündeki dizeler birbirleriyle kafiyelidir. Şarkının temel bir mısrası her dörtlük sonunda tekrar edilir. Bu kısımlara nakarat adı verilir. Şarkılar bestelenmek için yazılmıştır ve Türk musikisi için önemli bir yer tutan türdür. Nedim bu türün en usta şairidir.

Kimlerüñ çeşmine ol sîne bu şeb nûr oldı
Nereye gitdi o her-câyî o meh-pâre ‘aceb
Kimlerüñ yâresine merhem-i kâfûr oldı
Kandedür kande o zâlim o sitem-kâre ‘aceb

Meclis-i Cem kurulaldan olagelmiş elbet
Câmdan sonra birer bûse verilmek âdet
Bari sen ey nigeh-i hasret edip bir cür’et
Şunı bir söylesen olmaz mı kadeh-kâre acep?

Varup ol derd-şinas-ı dil ü cânı görsem
Hâk-i pâyine Nedîmâ yine yüzler sürsem
Gizlice arasam ağzın lebin emsem sorsam
Hiç bir çâre bilür mi dil-i bîmâre aceb
(Nedim)

6.MUHAMMES: her bölümü beş mısralı olan bir türdür. İlk beşlikteki temel kafiye, murabba ve şarkıdaki gibi her beşliğin sonunda tekrar eder.

Muhammesde dördüncü mısra yinelenmez de sadece beşinci mısra yinelenirse her beşliğin ilk dört mısrası kendi içinde kafiyelenir.

Gül hazin, sümbül perişan, bağzarın şevki yok
Derd-nâk olmuş hezâr-ı nağmekârın şevki yok
Ah eder, inler nesim-i bîkararın şevki yok
Başka bir haletle çağlar, cûybârın şevki yok
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok

Farkı yoktur giryeden rûy-ı çemende jâlenin
Hûn-ı hasretle dolar câm-ı safâsı lâlenin
Meh bile zücretle âğûşunda ağlar hâlenin
Gönlüme tesîri olmaz âteş-i seyyâlenin
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok

Ruha verdikçe peyâm-ı hasretin her sehâb
Cana geldikçe temâşâ-yı ufuktan pîç ü tâb
İhtizaz eyler çemen izhâr eder bin ıztırâb
Hem tabiat münfail hecrinle hem gönlüm harâb
Geldi amma neyleyim, sensiz baharın şevki yok
(Recâizâde Mahmut Ekrem)

7.TAHMİS: Başkasının yazdığı bir gazelin, her bir beyitinin üstüne üçer mısra daha ekleyerek yazılan bir türdür. Buna beşleme de denir.

Başkasının gazeline bu şekilde tahmis yazmak önceden gazelin asıl şairine karşı bir saygı gösterisi olarak kabul edilirdi.

Tahmis yazmanın pek kolay olmadığı açıktır. Çünkü eklenen üç mısrayı gazelin beyitlerine anlamca ve ölçü olarak uydurmak çok zordur.

Biliyoruz ki gazelin matla beyitinden sonraki beyitlerinin birinci mısralarının uyakları boştadır. Tahmis yapılırken, her beyite eklenecek üç mısranın kafiyeleri, her beyitin boşta olan kafiyeli mısrası ile kafiyeli olmasına dikkat edilir.

Rengi yâkut, lemsi âteş gonce femler görmüşüz
Yâre dert, ağyâre dermân çok sanemler görmüşüz
Mest olur yâdıyla yârân, özge demler görmüşüz
Hayli şeb encümden efzûn câm-ı Cemler görmüşüz
Bezm-i Cemden sonra subh-i muhteşemler görmüşüz

Seyrederken gül görüp gülşende lâl olmuş hezâr
Besteler nakletti hûblar meclisinden rûzigâr
Teşnedir bir lâhza ayrılmaz çemenden cûy-i bâr
Hüsn ü Aşk iklîminin feyziyle sermest-i bahâr
Reng ü bûy eksilmeyen bâğ-ı İremler görmüşüz

Binde birdir tâ gönülden yâr için zâr eyleyen
Kendisin inkâr eder hep aşkı inkâr eyleyen
Ehl-i dil olmak gerekdir meyl-i dildâr eyleyen
Meyle Hâfız, neyle Mevlânâ’yı tezkâr eyleyen
Pür-terennüm kişver-i Rûm ü Acemler görmüşüz

Duymuşuz gurbette sensiz canhırâş feryâdlar
Çâresizlikden içip berbâd olan âbâdlar
Zâhiren şen, bâtınen âh eyleyen nâ-şâdlar
Şûh Şîrinler yüzünden dağ delen Ferhâdlar
Aslıhanlardan yanan âşık Keremler görmüşüz

Gül niyaz eylerse âşık andelîb olmaz mı lâl
Keşf-i esrâr eylemek ey dil mehabbetsiz muhâl
Aşkı anlatmazsa Öksüz, bunca tahmîs kîl ü kâl
Zikre lâyık bahsi ancak zevkıdır ömrün Kemâl
Gerçi tâli’den nihâyetsiz sitemler görmüşüz

Yukarıdaki şiirdeki beşliklerin son iki mısralarından oluşan gazel Yahya Kemâl’e, bu gazele eklenip beyitleri beşlik yapan diğer üçer mısralar da Veysel Öksüz’e aittir.

8.TAŞTİR: Bu tür de başka bir beşlemedir. Aslında bu tür tahmisin bir çeşitidir. Taştir, bir gazelin her beyitinin iki mısrası arasına üçer mısra eklenmesiyle oluşur. Yani bir taştir de beşliklerin birinci ve beşinci mısaları asıl gazeli oluşturur.

9.MÜSEDDES: Her bölümü altışar mısradan oluşan türdür. Eğer beşinci ve altıncı mısralar diğer kısımlarda da yinelenirse buna tekerrürlü müseddes denir. Yani müseddes kısaca “altılık”dır. uyak düzeni; aaaaxc/bbbbxc/ddddxc…. dir.

10.MÜSEMMEN: Kısaca sekizliktir. Her bölümü sekizer mısradan meydana gelir. Edebiyatımızda çok kullanılmamıştır. Kafiye düzeni; aaaaaabb/ccccccdd….dır.

11.MUAŞŞER: Her bendi onar mısradan oluşuan türdür. Müsemmen gibi bu tür de fazla kulanılmamıştır.

Bu arada belirtmek gerekir ki 7 ve 9’ar mısralık türler Divan Edebiyatında hiç kullanılmamıştır.