Efsaneler halkın özlemini, dünya görüşünü ortaya koyar. Halkın ve şairlerin düş gücü, tarihle birleşir. Efsane, kuşaktan kuşağa geçen halk öykülerini iş*leyebilir ya da bir masalcının, çağının öz*lemlerini dile getiren özgün bir yapıt ola*bilir. Efsane ve masal, olağanüstü olayla*ra yer verdikleri için birbirlerine benzerler, birbirine karışırlar. Efsanelerde anlatılan*lar gerçekten olmuş diye kabul edilir; bu niteliği ile efsane masaldan ayrılır, desta*na yaklaşır.

Yaratılış ve türeyişle ilgili eski türk efsaneleri, İslamlığın kabulünden son*ra dinsel motiflerle süslendi. Ulusal des*tanlara kaynak olanlar:

İslamlığın kabulünden başlayarak önce arap ve fars edebiyatlarından çeviri, sonra telif yoluy*la kaleme alınan yapıtlar arasındaki

İslam’dan sonra yetişen ve toplum ya*şamında geniş etkisi bulunan din uluları*nın gösterdikleri olağanüstü haller bu tür yapıtların temelini oluşturdu.

Dinsel destansal hikâyeler;

Divan edebiyatın*da birçoğu Şehname’de yer alan İran ef*saneleri kullanıldı. Örneğin İskender-i Zülkarneyn’in Hızır ile birlikte ab-ı hayatı ara*maları konu edildi. Efsaneye göre Hızır ab-ı hayatı bularak içmiş, iskender yolu*nu şaşırarak geri dönmüştür: “Gör ki İskender-i Zülkarneyn’i Görmedi aynı ha*yatı ” (İskender-i Zülkarneyn’i gör, ha*yat suyu kaynağını gözü ile görmedi)

1. Yaratılış ef*saneleri: evrenin, dünyanın yaratılışı, canlı cansız varlıkların oluşumları anlatılır. Bun*lar kutsal kitapların dışında oluşup geliş*mişlerdir. Yusufçuk kuşunun hikâyesi vb.

2. Tarihsel efsaneler: adları belli dağ, göl, kent, köy gibi yerler ve insanların oturduk*ları bölgeler anlatılır; savaşlar, fetihler, sos*yal düzenin bozukluklarına başkaldıran kahramanlar yüceltilir: Çakıcı Efe, Köroğlu, Yalnız Efe vb. Toplumun geçmişinde ta*nınmış bilgin, şair, asker, şeyh gibi kişiler tanıtılır: Genç Osman vb. Aşklarıyla ün sal*mış sevgililer üzerine anlatılan hikâyeler de bu bölümde toplanır. Aşk efsanelerin*de gelenek ve göreneklerin etkisi görülür. Ferhat ile Şirin, Leyla ile Mecnun, Kerem ile Aslı, Karakoyun vb.

3. Olağanüstü var*lıkları konu edinen efsaneler: bu tür anla*tılarda kader, ölüm, alınyazısı, tekin olmayan yerler cin-peri, ejderha, şeytan gibi gerçek dışı varlıklar, mitsel nitelik taşıyan hayvan ve bitkilerden söz edilir: Boş be*şik; Aygır gölü, Çoban çeşmesi, Kız kule*si, Salkım söğüt, Şehitler kayası vb.

4. Din*sel efsaneler: dinsel inanış ve sorunlar iş*lenir. Tanrı-insan ilişkileri yansıtılır; Tanrı’ nın gücüne duyulan inanç dile getirilir: Taş bebek vb. Bu efsaneler Anadolu’nun her yerinde değişik motiflerle yinelenir. Bun*larda İslam dininin özüne sadık kalarak, kahramanlık, aşk, vefa gibi duygular an*latılır. Anadolu’da Hacı Bektaş, Abdal Mu*sa, Kaygusuz Abdal gibi sofilerin özyaşamları efsanelerle karışmış, onlara birer ermiş gözüyle bakılmıştır